Kirish
Bir odam boshqa bir millat vakiliga aylana oladimi? Gap faqat tashqi kiyim yoki tilni o‘zgartirish haqida emas, balki tom ma’noda — etnik mansublikni almashtirish haqida. Masalan, “o‘zbek” bo‘lishdan to‘xtab, “tojik” yoki “qozoq” bo‘lish mumkinmi? Hazil tariqasida emas, balki jiddiy — atrofdagilar ham buni tan olsa va odamning o‘zi ham bunga ishonsa? Aslida bunday holatlar ko‘p ro‘y beradi. Va doim bo‘lib kelgan.

Bu matnda Frederik Bart etniklik haqida yangi qarashni taklif qilinadi: etniklik — tug‘ma xususiyat emas, balki doimiy harakatdagi ijtimoiy jarayon. U iqtisodiy manfaatlar, siyosiy sharoitlar, resurslar uchun kurash va xavfsizlikka intilish bilan chambarchas bog‘liq. Janubiy Xitoydagi Yao qabilalaridan tortib, Darfurdagi Fur ko‘chmanchilari, Pushtunlar, Belujlar va Ko‘histon xalqlarigacha bo‘lgan misollarda Bart odamlar qanday qilib bir etnik guruhdan boshqasiga o‘tib ketishini ko‘rsatadi.

U bergan asosiy savollar shunday: guruhlar orasidagi chegaralar o‘zgaruvchan bo‘lsa-da, nima uchun ayni etnik chegaralar va farqlar saqlanib qoladi? Nega ba’zi o‘tishlar izsiz yo‘qolib ketadi, ba’zilari esa butun ijtimoiy tuzilmani o‘zgartirib yuborishi mumkin? Va nima uchun ba’zi etnik guruhlar yuz yillab saqlanib qoladi, hatto boshqa madaniyatlar bilan yaqin qo‘shnichilikda yashasa ham?

Bart etnik guruhlarni tashqi ko‘rinishidan emas, balki ularning ichki hayot tarzidan, o‘zini qanday qayta yaratayotgani orqali o‘rganadi: ular kimni qabul qilish va kimni chetlatish qoidalarini qanday belgilashi, kimni “o‘zimizdan” deb hisoblashi, kimni — “begona” deb atashi — shular orqali o’zliklar orasidagi farqni topadi.

Tarjimon: Sanobar Abdumajid
Tahrirchi: Javohir Nematov
Asl manba: Barth, Fredrik. Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organization of Culture Difference. Waveland Press, 1969.
Tarjima qilingan bo‘lim: “Introduction” (Kirish) maqolasi.

O‘zlikning o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar

Kandre (1967) tomonidan tasvirlangan Yao xalqi — Xitoy hududining janubiy chekkalarida yashovchi ko‘plab tog‘li xalqlardan biridir. Yao aholisi ishlab chiqarish faoliyati uchun katta oilaviy xo‘jaliklar ko‘rinishida uyushgan bo‘lib, ular urug‘lar va qishloqlarga bo‘lingan. Har bir xonadon ichidagi rahbarlik aniq belgilangan, biroq butun jamoa va mintaqaviy tuzilma boshqaruvsiz (ya’ni markazlashmagan) bo‘lib, ko‘p-etnik siyosiy hududlarga har xil darajada bog‘langan. Ularning o‘zliklari va o‘zaro farqlari murakkab marosimiy til orqali ifodalanadi, bunda ajdodlarga sig‘inish muhim rol o‘ynaydi.

Shunga qaramay, bu guruhda har bir avlodda 10 foiz atrofida non-Yao (ya’ni boshqa etnik guruhlarga mansub) odamlarning Yao sifatida qabul qilinishi kuzatiladi (Kandre 1967a: 594). A’zolikning bunday o‘zgarishi odatda individual darajada, ayniqsa bolalar orqali sodir bo‘ladi: bola Yao uy bekasi tomonidan “sotib olinadi”, qarindoshlik maqomiga qabul qilinadi va to‘liq marosimiy tarzda Yao jamiyatiga qo‘shiladi.

Ba’zida erkaklar ham o‘z etnik maqomini o‘zgartirishi mumkin — bu ularning Yao oilasiga kuyov bo‘lib kelishi orqali (ya’ni uxorilokal nikoh orqali) ro‘y beradi. Bunday holatda asosan xitoylik erkaklar qabul qilinadigan tomon bo‘lib xizmat qiladi.

Bunday assimilyatsiya shaklining yuzaga kelishi ikkita asosiy shartga bog‘liq. Birinchisi — odamni o‘z etnik guruhiga qo‘shish jarayonini amalga oshiruvchi madaniy mexanizmlarning mavjudligi: masalan, ajdodlar oldidagi burch tushunchasi, to‘lov evaziga kompensatsiya qilish kabi g‘oyalar. Ikkinchisi esa — bolani yoki shaxsni o‘z zimmasiga olgan Yao xo‘jaligi yoki rahbarining bu holatdan ko‘radigan ochiq-oydin manfaatidir.

Bu manfaatlar, bir tomondan, har bir xonadon ishlab chiqaruvchi birlik sifatida faoliyat yuritishi bilan, ikkinchi tomondan esa qishloq xo‘jaligini yuritish bo‘yicha samarali boshqaruv texnikalari bilan bog‘liq bo‘lib, bunda optimal ishchi soni odatda 6–8 kishidan iborat bo‘ladi. Bundan tashqari, turli uy xo‘jaliklari rahbarlari boylik va ta’sir nuqtai nazaridan o‘zaro raqobat olib boradi — va yangi a’zoni qabul qilish bu raqobatda ustunlik beradi.

Pathon hududining janubiy va shimoliy chegaralari bo‘ylab ro‘y beradigan harakatlar (qarang: 123-bet va keyingi sahifalar) butunlay boshqa shakl va sharoitlarga ega. Janubda joylashgan pathonlar ba’zida balujlarga aylanib ketadi, lekin buning aksi — ya’ni balujlarning pathonga aylanishi — deyarli uchramaydi. Bunday o‘zgarish ayrim shaxslar darajasida bo‘lishi mumkin, lekin ko‘pincha butun xonadonlar yoki bir nechta uy xo‘jaliklari guruhlari bilan sodir bo‘ladi.

Bu jarayon pathonlarning o‘z qat’iy nasabchilik va hududiy tizimidagi ijtimoiy mavqeini yo‘qotishini, va o‘rniga balujlarning markazlashgan, iyerarxik tizimiga mijoz-sheriklik (clientage) asosida qo‘shilishini anglatadi. Balujlar tomonining yangi kelganlarni qabul qilishi esa ko‘pincha ularning siyosiy yetakchilarining shaxsiy manfaatdorligi va ochko‘zligiga bog‘liq bo‘ladi.

Boshqa tomondan, shimoldagi pathonlar o‘zlarining avvalgi tizimidagi mavqeidan voz kechganlaridan so‘ng, Ko‘histon hududlariga joylashib, ba’zida bu yerlarni zabt etib, yangi yerlar egasiga aylanganlar. Natijada, vaqt o‘tishi bilan bu ko‘chib kelgan pathon jamoalari Ko‘histonning mahalliy xilma-xil qabilalari va guruhlari tarkibida qayta tasniflanib, mahalliy etnik tarkibga moslashtirilgan.

Etnik o‘zlikning o‘zgarishiga doir eng diqqatga sazovor misollardan biri — Haaland tomonidan keltirilgan Darfurdagi holat (qarang: 58-bet va keyingi sahifalar). Unda Sudandagi yer haydovchi dehqonlik bilan shug‘ullanuvchi fur xalqi vakillarining o‘zini ko‘chmanchi qoramolchilik qiluvchi arablar deb atay boshlagani tasvirlanadi.

Bu o‘zgarish ma’lum bir iqtisodiy holatga bog‘liq: fur qishloq xo‘jaligi tizimida kapital (pul, boylik) uchun sarmoya kiritish imkoniyatlari yo‘qligi, ko‘chmanchi guruhlar (ya’ni qo‘shni baggaralar) esa bunday imkoniyatlarga ega bo‘lishi. Jamg‘arilgan kapital va uni ko‘paytirish, boshqarish imkoniyatlari fur oilalarini o‘z yerlarini, qishloqlarini tashlab, baggaralarning hayot tarziga o‘tishga undaydi.

Agar bu o‘zgarish iqtisodiy jihatdan muvaffaqiyatli bo‘lsa, bu fur oilalari ko‘pincha baggaralarning sust, ammo rasmiy jihatdan markazlashgan siyosiy tuzilmalaridan biriga ham qo‘shiladi — ya’ni ular nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy jihatdan ham yangi guruh tarkibida o‘z o‘rnini topadi.

Shaxslarning bir etnik guruhdan boshqasiga o‘tishi bilan bog‘liq jarayonlar, albatta, turli etnik guruhlar o‘rtasidagi demografik muvozanatga ta’sir qiladi. Biroq bu jarayonlar ushbu muvozanatni saqlashga xizmat qiladimi yoki yo‘qmi — bu butunlay boshqa savol. Agar ular barqarorlikka xizmat qilmoqchi bo‘lsa, demak ular ekologik “nish”larda yuzaga kelgan bosim o‘zgarishlariga moslasha oladigan teskari aloqa (feedback) tizimiga ega bo‘lishi kerak. Ammo amalda bunday moslashuv doimiy ravishda kuzatilmaydi.

Masalan, Yao guruhiga begona a’zolarning assimilyatsiyasi bu guruhning o‘sish va kengayish sur’atini yanada oshiradi — bu esa boshqa guruhlar hisobidan sodir bo‘ladi. Bu holat Xitoydagi yirik hududlarda madaniy va etnik xilma-xillikni bosqichma-bosqich yo‘qotayotgan sinizatsiya (xitoylashtirish) jarayonining kichik, biroq tan olinadigan bir omili sifatida qaralishi mumkin.

Pathonlarning baluj qabilalari tomonidan assimilyatsiya qilinishi, ehtimol, pathon hududlaridagi aholi bosimiga sezgirdir. Biroq bu jarayon ayni paytda muvozanatsizlikni ham davom ettiradi — ya’ni balujlar shimolga qarab kengayishda davom etmoqda, hatto shimoliy hududlardagi aholi bosimi yuqori bo‘lsa ham.

Ko‘histonliklar tomonidan pathonlarning qabul qilinishi pathon hududlaridagi demografik bosimni kamaytiradi, biroq bu kengayish Ko‘histon chegaralarini geografik jihatdan barqaror saqlaydi.

Fur xalqining ko‘chmachi baggaralarga aylanishi esa, aksincha, baggaralarning boshqa joylarda doimiy yashashga o‘tayotgan sharoitida ularning safini to‘ldiradi. Ammo bu jarayon fur yerlaridagi aholi bosimi bilan bevosita bog‘liq emas — chunki ko‘chmanchilikka o‘tish faqat oldindan jamg‘arilgan boylik mavjud bo‘lsa mumkin bo‘ladi. Demak, furlar orasidagi aholi bosimi oshgani sari ko‘chmanchilikka o‘tish ehtimoli pasayadi.

Furlar misoli shuningdek shuni ko‘rsatadiki, bu kabi jarayonlar o‘z tabiatiga ko‘ra beqaror bo‘lishi mumkin, va kichik o‘zgarishlar ham katta natijalarga olib keladi: masalan, so‘nggi o‘n yilda bog‘dorchilikning rivojlanishi tufayli yangi sarmoya imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Bu esa, ehtimol, ko‘chmanchilik jarayonini ancha sekinlashtiradi yoki hatto vaqtincha butunlay orqaga qaytaradi.

Demak, o‘zlik (identiklik)ning o‘zgarishiga sabab bo‘luvchi jarayonlar etnik guruhlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik holatlarini tushunishda juda muhim bo‘lsa-da, ular doimo aholining demografik barqarorligiga olib keladi, deb bo‘lmaydi. Biroq, umumiy nuqtai nazardan, agar etnik munosabatlar uzoq vaqt davomida barqaror bo‘lsa — ayniqsa o‘zaro bog‘liqlik juda yaqin bo‘lsa — u holda, odatda, demografik muvozanat ham mavjud bo‘lishi kutiladi. Hududdagi etnik o‘zaro munosabatlarni tahlil qilishda aynan mana shu demografik muvozanatga ta’sir qiluvchi turli omillarni tahlil qilish juda muhim sanaladi.

Madaniy chegara va farqlarning saqlanib qolinishi

Etnik chegara qanday saqlanib qoladi va odamlar guruhdan guruhga o‘tganida nima o‘zgaradi — bu savollarga bag‘ishlangan avvalgi muhokamada men bir muhim muammoni chetlab o‘tdim. Biz turli misollarda shuni ko‘rdikki: alohida shaxslar yoki kichik guruhlar, o‘zlarining avvalgi siyosiy yoki iqtisodiy holati, shuningdek ularni qabul qilayotgan guruhdagi sharoitlar sababli yashash joyini, tirikchilik uslubini, siyosiy sadoqatini yoki hatto oilaviy a’zolik maqomini o‘zgartirishlari mumkin.

Lekin bu kabi o‘zgarishlar qanday qilib to‘liq etnik o‘zlikning (ya’ni guruh nomining) o‘zgarishiga olib keladi — va eng muhimi, qanday qilib bu shaxsiy o‘zgarishlar etnik guruhlarning o‘zini (sondan tashqari) deyarli umuman o‘zgartirmaydi — bu hali to‘liq tushuntirilmagan.

Yao xalqidagi holatda — ya’ni asosan voyaga yetmagan va yolg‘iz bolalar Yao xonadonlariga qabul qilinayotgan hollarda — bu to‘liq assimilyatsiyani tushunsa bo‘ladi: bu bolalar to‘liq Yao jamiyatining munosabatlari va kutishlari ichiga “sho‘ng‘iydi”.

Ammo boshqa holatlarda bu qadar to‘liq o‘zlik o‘zgarishini qanday tushuntirish mumkinligi aniq emas. Biz shunchaki “biror guruhning siyosiy tizimiga qo‘shilish yoki ularning xo‘jalik uslubini qabul qilish — ularning madaniyatining barcha jihatlarini qabul qilishni ham anglatadi” deb ayta olmaymiz.

Aslida, Pathonlar holati (Ferdinand 1967) bu fikrni rad etadi — chunki pathonlarning etnik chegaralari ularning siyosiy va ekologik birliklarini kesib o‘tadi. Agar biz etniklikni odamning o‘zini qanday belgilashi (ya’ni o‘zini kim deb atashi) orqali aniqlaydigan bo‘lsak, u holda kichik bir pathon guruhi baluj qabilasiga siyosiy jihatdan qo‘shilishi yoki Ko‘histonliklarning dehqonchilik va chorvachilik amaliyotini qabul qilishi mumkin — va shu bilan birga baribir o‘zini pathon deb atab yuraveradi.

Xuddi shuningdek, furlar orasida yuz berayotgan ko‘chmanchilik jarayoni ham furlar tarkibida alohida ko‘chmanchi guruhning paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin edi — ularning tirikchilik uslubi baggaralarnikiga o‘xshab qolishi mumkin edi, lekin boshqa madaniy xususiyatlari va etnik nomlanishi bilan farqlanib turar edi.

Har xil sharoitlar, tabiiyki, har xil ijtimoiy “rol”lar va harakatlarni quvvatlaydi. Etnik o‘zlik esa, odatda, madaniy jihatdan o‘ziga xos qadriyatlar tizimi bilan bog‘langan bo‘lganligi sababli, ayrim sharoitlarda bu o‘zlikni muvaffaqiyatli “amalga oshirish” mumkin, lekin boshqa hollarda bunday imkoniyatlar cheklangan bo‘ladi. Men shuni ilgari surmoqchimanki: odam o‘z etnik o‘zligini faqat shunga mos sharoitlarda saqlab qoladi — agar u o‘zini shu guruh qadriyatlariga muvofiq tarzda namoyon qila olmasa, u holda bu o‘zlik ham saqlanmaydi. Chunki odam o‘zini doimiy ravishda muvaffaqiyatsiz deb his qilgan holda bu qadriyat tizimiga sodiq qolmaydi.

Bu “nisbiy muvaffaqiyat” ikki omilga bog‘liq: birinchisi — atrofdagilar qanday natija ko‘rsatmoqda, ikkinchisi esa — odamning o‘zida mavjud bo‘lgan alternativ imkoniyatlar. Men bu yerda ekologik moslashuv (adaptatsiya) haqida gapirmayapman. Ekologik imkoniyatlar — ya’ni tirik qolish uchun zarur tabiiy sharoitlar — faqat jismoniy omon qolish nuqtasida ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin, lekin bunday holat etnik guruhlar bilan bog‘liq vaziyatlarda juda kam uchraydi. Muhimi — inson qaysi guruh bilan muloqot qilayapti, kimlar bilan solishtirilayapti, va uning oldida qanday boshqa identifikatsiya imkoniyatlari ochiq — mana shu omillar etnik o‘zlikning saqlanishi yoki o‘zgarishiga bevosita ta’sir qiladi.

Etnik o‘zlik va moddiy boyliklar

Fur xalqi misolida etnik chegaralarni saqlab qolishga sabab bo‘luvchi omillarni yuqoridagi mantiq bilan to‘liq tushuntirib bo‘lmaydi. Haaland (qarang: 65-bet va keyingisi) fur qadriyatlari nuqtai nazaridan ko‘chmanchilik hayotini qanday baholashlarini tahlil qiladi va foyda hamda zararlar orasidagi muvozanatni aniq bir xulosa bilan yakunlash qiyin ekanini ta’kidlaydi. Bu holatni oldingi misollar bilan solishtirish uchun, biz har tomonlama — ya’ni bunday xatti-harakatlarga ta’sir qiluvchi barcha omillarni umumiyroq tarzda ko‘rib chiqishimiz zarur bo‘ladi. Chunki bu yerda ishlatilgan ma’lumotlar etnografik jihatdan juda turli kontekstlardan olingan va shuning uchun bir vaqtning o‘zida bir nechta omillar o‘zgarib turgan bo‘lishi mumkin.

Shaxsning ishlab chiqarish resurslariga bo‘lgan munosabati — bu ikki hudud o‘rtasidagi eng muhim farqlardan biridir. Yaqin Sharqda ishlab chiqarish vositalari odatda xususiy yoki korporativ mulk sifatida qaraladi: u aniq belgilangan va boshqa kishiga o‘tishi mumkin bo‘lgan mulkdir. Inson bu mulkka faqat aniq va cheklangan bitimlar orqali — masalan, sotib olish yoki ijaraga olish yo‘li bilan — ega bo‘lishi mumkin; hatto bosib olish holatida ham qo‘lga kiritilgan huquqlar belgilangan va chegaralangan bo‘ladi.

Ammo Darfurda, xuddi Sudandagi ko‘plab boshqa hududlardagi kabi, bu boradagi ijtimoiy normalar boshqacha. Dehqonchilik uchun yer mahalliy jamoa a’zolariga zaruratga qarab taqsimlanadi. Yaqin Sharq jamiyatlarida muhim bo‘lgan egalik va yerda ishlov berish o‘rtasidagi farq bu yerda deyarli mavjud emas, chunki egalik — bu yerda mustaqil, mutlaq va boshqa kishiga o‘tuvchi huquq sifatida tushunilmaydi.

Demak, Fur qishlog‘ida ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish — ya’ni yerga kirish — faqat shu qishloq jamoasiga tegishlilik, ya’ni Fur etnik o‘zligiga ega bo‘lish orqali ta’minlanadi. Xuddi shuningdek, yaylovlardan foydalanish huquqlari ham qat’iy belgilanmagan yoki baggara qabilalari orasida yakka monopoliyaga aylantirilmagan. Har yili ayrim guruhlar va qabilalar bir xil yo‘llardan yurishi va bir xil hududlardan foydalanishi mumkin, ba’zida bu hududni boshqalardan himoya qilishga harakat qilishi ham mumkin. Ammo odatda ular aralash holda harakat qilishadi va ularning huquqlari aniq, mutlaq va qonuniy tarzda ajratilmagan bo‘ladi. Shuning uchun yaylovdan foydalanish — bu chorvachilik faoliyatining o‘ziga xos ajralmas qismi bo‘lib, ayni vaqtda baggara etnik o‘zligiga mansublikni ham anglatadi.

Demak, Darfurdagi etnik chegaralarni saqlab qolishning asosiy mexanizmlari juda oddiy: inson ishlab chiqarish vositalariga ega bo‘lish uchun ma’lum bir tirikchilik turini yuritishi kerak bo‘ladi; bu esa butun bir hayot tarzini talab qiladi, va bu barcha xususiyatlar Fur yoki Baggara degan etnik nomlar ostida mujassamlanadi.

Yaqin Sharqda esa, inson ishlab chiqarish vositalarini nazorat qilish huquqini boshqa faoliyatlariga bog‘liq bo‘lmagan bitim orqali qo‘lga kiritishi mumkin; ya’ni bu jarayon uning etnik o‘zligiga ta’sir qilmaydi. Bu esa etnik o‘zlik doirasida turli xil turmush shakllarining (masalan, ko‘chmanchi, dehqon yoki shaharlik) paydo bo‘lishiga imkon beradi. Yaqin Sharqda bir xil etnik guruh ichida turmush tarzi jihatidan har xil bo‘lgan odamlar yashashi mumkin — bu yerda etnik chegaralarning saqlanib qolishi esa ancha nozik va murakkab mexanizmlarga bog‘liq bo‘ladi, ular, asosan, ayrim maqomlar va ijtimoiy rollarni birlashtirib bo‘lmasligi bilan izohlanadi.

Etnik guruhlar va ijtimoiy tabaqalanish

Agar bir etnik guruh boshqa guruh foydalanayotgan ishlab chiqarish vositalarini nazorat qilsa, bu holatda ijtimoiy tengsizlik va tabaqalanish yuzaga keladi. Masalan, Fur va Baggara guruhlari o‘rtasida bunday tabaqalanish yo‘q, chunki ular turli “nish”larda faoliyat yuritishadi va har biri bu vositalarga mustaqil ravishda kirish imkoniga ega. Biroq Pathon hududining ayrim qismlarida esa yerga egalik asosida tabaqalanish mavjud: pathonlar yer egasi bo‘lsa, boshqa guruhlar unga qaram dehqonlar sifatida ishlaydi.

Umumiyroq qilib aytganda, tabaqalanishga asoslangan ko‘p-etnik tizimlar shunda paydo bo‘ladi-ki, turli guruhlar o‘rtasida barcha guruhlar tomonidan qadrlanadigan boylik va resurslarga nisbatan turlicha nazorat mavjud bo‘ladi. Bunday tizimlarda tarkibiy etnik guruhlarning madaniyatlari o‘ziga xos tarzda bir-biriga bog‘langan bo‘ladi: ular ayrim umumiy qadriyatlar va baholash mezonlariga ega bo‘lib, shu asosda ijtimoiy iyerarxiya — ya’ni kim yuqori, kim past degan tushuncha shakllanadi.

Aksincha, har qanday ijtimoiy tabaqalanish tizimi etnik guruhlarning mavjud bo‘lishini anglatmaydi. Leach (1967) ishonarli tarzda shuni ta’kidlaydiki, ijtimoiy sinflar ko‘pincha bir-biridan farq qiluvchi submadaniyatlar bilan ajralib turadi — va bu ularning iyerarxik tartibidan ham asosiyroq belgidir. Ammo ko‘plab tabaqalanish tizimlarida biz aniq chegaralangan ijtimoiy qatlamlar bilan emas, balki shunchaki baholash mezonlari asosidagi darajalash bilan ish tutamiz: bunda shaxslar “o‘zimizga o‘xshagan odamlar” bilan, undan yuqoriroq yoki pastroq turadigan kishilar bilan solishtiriladi.

Bunday tizimlarda madaniy farqlar — qanday bo‘lmasin — bir-biriga asta-sekin o‘tadi, va bu farqlar ijtimoiy jihatdan tashkil topgan etnik guruhlarga aylanishi shart emas. Ikkinchidan, ko‘pgina tabaqalanish tizimlari odatda harakatlanishni — ya’ni ijtimoiy zinapoyalarda yuqoriga yoki pastga ko‘chishni — nafaqat ruxsat etadi, balki uni taqozo etadi. Masalan, iyerarxiyaning “B” darajasida muvaffaqiyatsizlikka uchragan kishi avtomatik tarzda “C” sinfiga tushadi.

Etnik guruhlar esa bu turdagi o‘tishlarga ochiq emas. Etnik o‘zlikka tegishli bo‘lish boshqacha va ancha cheklovli mezonlarga asoslanadi. Buni eng ravshan tarzda Knutsson tomonidan Efiopiyadagi Galla xalqi haqidagi tahlil ko‘rsatadi (qarang: 86-bet va keyingi sahifalar) — bu jamiyatda butun boshli etnik guruhlar davlat ichidagi imtiyozlar va cheklovlar nuqtai nazaridan tabaqalangan. Ammo shunga qaramay, biror galla kishisining gubernator bo‘lishi uni amxara etnik guruhiga aylantirmaydi, xuddi jinoiy toifaga tushib, jamiyatdan ajralib qolish ham uni galla etnik o‘zligidan mahrum qilmaydi.

Bu nuqtai nazardan qaralganda, Hindiston kastalar tizimi tabaqalanishga asoslangan ko‘p-etnik tizimning o‘ziga xos maxsus shakli sifatida ko‘rinadi. Chunki kastalar o‘rtasidagi chegara etnik mezonlar bilan belgilanadi: ya’ni kishi o‘z ijtimoiy rolida muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, u shunchaki pastki sinfga tushmaydi, balki umuman kastadan chiqariladi.

Yangi etnik guruhlar bu iyerarxik tizimga qanday qo‘shilishi esa hind jamiyatidagi sanskritlashuv jarayoni orqali yaqqol namoyon bo‘ladi: ya’ni qabila vakillari tozalikka va najosatga oid muqaddaslik iyerarxiyasini belgilovchi asosiy qadriyatlarni qabul qilganlarida, ular kastaga aylanishi mumkin. Ya’ni bu qadriyatlar tizimini qabul qilish — hind kastasi maqomini olish uchun yetarli shart hisoblanadi. Turli kastalar o‘rtasidagi munosabatlarda va Hindistonning har xil hududlaridagi kastalar tizimi variantlarida mavjud bo‘lgan chegaralarni qanday saqlab turish mexanizmlarini tahlil qilish orqali menimcha ushbu tizimning ko‘plab muhim jihatlarini chuqurroq tushunish mumkin bo‘ladi.

Yuqoridagi muhokamalardan shunday bir g‘ayrioddiy umumiy xulosa kelib chiqadi: etnik o‘zlik ijtimoiy maqom sifatida shunday xususiyatga ega-ki, unga ega bo‘lish (ya’ni unga mansub deb hisoblanish) hech qanday aniq mulkka egalik qilish bilan belgilanmaydi. Bu maqom asosan kelib chiqish va sadoqat (ya’ni o‘zini shu guruhga tegishli deb tan olish) mezonlariga asoslanadi. Biroq ko‘plab tizimlarda bu maqomga mos ravishda yashash va harakat qilish — ya’ni o‘z rolingni yetarli darajada bajarish — ma’lum resurslarga ega bo‘lishni talab qiladi.

Taqqoslash uchun oladigan bo‘lsak: byurokratik lavozimlarda insonga o‘z roli uchun zarur bo‘lgan vositalar beriladi. Qarindoshlikka oid maqomlar esa, odatda, hech qanday mulk yoki resursga bog‘liq bo‘lmasdan belgilanadi va bu maqomni saqlab qolish uchun qandaydir faoliyat talab qilinmaydi — masalan, otalik maqomini siz bolangizni boqmasangiz ham yo‘qotmaysiz.

Demak, agar etnik guruhlar ijtimoiy tabaqalanish tizimida o‘zaro bog‘liq holda mavjud bo‘lsa, bu ularning har xil resurslar ustidan nazoratni turlicha usullarda saqlab qolishini ta’minlaydigan maxsus jarayonlarning mavjudligini talab qiladi. Buni soddalashtirib ifodalaganda: etnik guruh sifatida A mavjud bo‘lishining asosiy sharti — har bir A vakili 1, 2 va 3 kabi rollarni bajarishga qodir bo‘lishidir. Agar bu haqida jamiyatdagi ishtirokchilar o‘zaro kelishib olsa, bu taxmin o‘z-o‘zini tasdiqlaydi — agar ushbu rollarni bajarish uchun zarur bo‘lgan vositalar (resurslar) notekis taqsimlanmagan bo‘lsa.

Ammo agar bu vositalarni qo‘lga kiritish yoki yo‘qotish A guruhiga mansublikdan qat’i nazar sodir bo‘layotgan bo‘lsa, va bu vositalar shaxsiy etnik o‘zlikdan qat’i nazar izlanayotgan yoki rad etilayotgan bo‘lsa, u holda bu taxmin noto‘g‘ri chiqadi: ya’ni ba’zi A vakillari kutilgan rollarni bajarishga qodir bo‘lmay qoladi.

Tabaqalanishga asoslangan ko‘pgina tizimlar bu holatni shunday hal qiladi: agar odam kutilgan rollarni bajara olmasa, demak u endi A emas. Etnik o‘zlikka asoslangan tizimlar esa bunday yondashmaydi — bu yerda, aksincha, odam A guruhiga mansub bo‘lib qolaveradi, lekin endi u 1 va 2 rollarni bajarmaydi yoki bajara olmaydi, deb tan olinadi.

Demak, tabaqalanishga asoslangan ko‘p-etnik tizimlarning saqlanib qolishi uchun, mulk va resurslar bir guruhga nisbatan boshqasidan tamoman farq qiladigan tarzda taqsimlanishini saqlab qoluvchi omillar zarur: masalan, zamonaviy plyuralistik yoki irqchilikka asoslangan tizimlarda bo‘lgani kabi davlat nazorati; yoki kasb va mehnat faoliyatiga nisbatan baholashdagi kuchli tafovutlar — bu holatlarda odamlar o‘z harakatlarini turlicha yo‘nalishlarga burishadi; yoki madaniy tafovutlar — ular siyosiy tashkilot, iqtisodiy tuzilma yoki shaxsiy ko‘nikmalar darajasida jiddiy farqlarga olib keladi.

Farqlilik (variatsiya) muammosi

Yuqarida tasvirlangan jarayonlarga qaramay, har qanday etnik yorliq o‘z ichiga bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘lgan bir nechta xususiyatlarni oladi. Bu xususiyatlar, ehtimol, statistik jihatdan bir guruhda jamlanadi, lekin ular o‘zaro doimiy bog‘langan va to‘liq bir-biriga qaram bo‘lgan belgilar emas. Natijada, guruh a’zolari orasida farqlar bo‘ladi: ba’zilarida bu xususiyatlar ko‘p, boshqalarida esa kamroq bo‘ladi.

Ayniqsa, odamlar o‘z etnik o‘zligini o‘zgartirganda, bu yanada noaniqlik tug‘diradi. Chunki etnik mansublik bir vaqtning o‘zida ham kelib chiqishga, ham hozirgi identifikatsiyaga bog‘liq. Masalan, Haaland “ko‘chmanchi lagerlarda yashovchi furlar” bilan tanishtirilgan. Men esa ba’zi baluj qabilalari vakillarining o‘zlarini “aslida pathonmiz” deb tushuntirganlarini eshitganman.

Endi savol tug‘iladi: bunday chalkashliklar bo‘lgan holatda etnik chegaralarni qanday saqlash mumkin? Qat’iy ikkilik (masalan, A va B deb bo‘lish) nimaga asoslanadi, agar amaliy farqlar bunchalik loyqa bo‘lsa?

Ammo bunday tipologik sxemalarning “ishlamasligidan” umidsizlikka tushish o‘rniga, shuni tan olish kerakki — odamlar haqiqatda etnik yorliqlardan foydalanadi. Dunyoning ko‘plab hududlarida chindan ham hayot tarzi, xatti-harakat, kiyinish, til va boshqa madaniy shakllar shu qadar to‘plamga birikib qolgan bo‘ladiki, butun boshli odamlar ushbu etnik kategoriya ichiga “mos tushadi”.

Ajablanarlisi — ba’zi odamlar bu kategoriyalar orasida qolib ketishi yoki ayrim mintaqalarda odamlar bunday kategoriyalarga oddiy qilib ajratilmasligi emas, balki — shunga qaramay — farqlarning to‘planib, bir markazga jamlanishidir. Demak, biz mukammal tipologiya yaratishga harakat qilishdan ko‘ra, bu guruhlanishlar qanday jarayonlar orqali yuzaga kelishini tushunishga urinmog‘imiz kerak.

Antropologiyada alternativ yondashuvlardan biri bu — etnografik ma’lumotlarni “ideal” va “haqiqiy”, yoki “tushunchaviy” va “empirik” degan ikkilikda ajratib ko‘rishdir. Bu yondashuv odatda “ideal” yoki “tushunchaviy” qismdagi izchilliklarni (ya’ni “strukturani”) tahlil qilishga qaratiladi, haqiqatdagi statistik holatlar esa noaniq “normalar” va “individning og‘ishi” tushunchalari orqali izohlanadi.

Albatta, bu yondashuvda bir xalqning o‘z ijtimoiy tizimi haqida o‘ylagan modeli bilan ularning amaliy xatti-harakatdagi umumiy andazalarini bir-biridan ajratish mumkin — va hatto buni ajratish lozim. Lekin ijtimoiy antropologiyadagi eng muhim savollar aynan shu ikki daraja — tushunchaviy va amaliy — qanday bog‘liq ekani bilan bog‘liq.

Bu ikki jihatni ikkilik asosida to‘liq tizimlar sifatida qarama-qarshi qo‘yib tahlil qilish har doim ham foydali bo‘lavermaydi. Biz ushbu maqolalarda maqom (status) va xatti-harakat o‘rtasidagi pastroq — ya’ni mikro darajadagi — bog‘liqlikdan kelib chiqib tahlil qilishga harakat qildik.

Men shuni ilgari suraman: odamlar foydalanadigan toifalar (ya’ni etnik yoki ijtimoiy kategoriyalar) — ular uchun “fikrlash” emas, balki “harakat qilish” vositasidir. Bu toifalar muloqot va ijtimoiy o‘zaro ta’sir natijasida shakllanadi va o‘zgaradi — faqat ichki mulohaza yoki kontemplatsiya orqali emas.

Shuning uchun men bu yerda asosiy e’tiborni quyidagi savolga qaratmoqdaman: turli sharoitlarda odamlar foydalanadigan toifalar va qadriyat yo‘nalishlari qanday qilib o‘z-o‘zini tasdiqlovchi (ya’ni o‘zini haqiqatga aylantiruvchi) kuchga ega bo‘ladi? Qanday holatlarda bu toifalar tajriba orqali noto‘g‘ri ekanligi ayon bo‘ladi? Va yana qanday holatlarda ular umuman ijtimoiy muloqotda ishlamaydi? Etnik chegara va farqlar faqat birinchi holatda — ya’ni toifa tajriba orqali o‘zini “to‘g‘ri” deb tasdiqlaganda — shakllanishi va saqlanishi mumkin. Aksincha, boshqa holatlarda bu chegaralar yo‘qoladi yoki umuman yuzaga kelmaydi.

Odamlar o‘z tajribalari asosida qanday toifalardan foydalanishini doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqib borishi — ya’ni tajribadan “orqaga aloqa” bo‘lishi — tufayli, oddiy etnik ikkiyuzlamachilik (masalan, biz — ular) ham o‘z kuchini saqlab qoladi. Hattoki odamlar o‘rtasida ancha katta real farqlar bo‘lsa ham, bu toifalar o‘zini “haqiqat” deb tasdiqlab boradi. Chunki odamlar ijtimoiy vaziyatlarda odatiy tushunchalarni saqlashga harakat qiladi: ular buni selektiv idrok, ehtiyotkorlik (takt) va ijtimoiy sanksiyalar orqali amalga oshiradi. Bundan tashqari, mavjud tajribalarni ifodalash uchun boshqa, ancha aniq va mos tushunchalarni topishning qiyinligi ham bunday toifalarning uzoq yashashiga sabab bo‘ladi.

Odamlar faqatgina bu toifalar mutlaqo noto‘g‘ri ishlay boshlaganda ularni qayta ko‘rib chiqadi — bu noto‘g‘rilik faqat “haqiqatga to‘g‘ri kelmasligi” bilan emas, balki, ko‘proq, odam bu toifalarga tayangan holda harakat qilganda doimiy tarzda hech qanday ijobiy natija olmayotganida namoyon bo‘ladi.

Masalan, fur dehqonlari bilan baggara ko‘chmanchilari o‘rtasidagi ikkilik (dichotomiya) shunchaki qo‘shni hududda furlar yuruvchi ko‘chmanchi lager mavjudligiga qaramay, o‘z kuchini saqlaydi. Bu lagerdagi furlar fur tilida gapiradi, ular shaharda yoki boshqa joyda qarindoshlari bor — lekin bu ularning dehqon bilan qanday munosabatda bo‘lishiga ta’sir qilmaydi. Natijada, bu kabi baggaralar bilan ko‘pincha sut sotib olish, lager joyini ajratish, yoki go‘ng olish kabi kundalik savdolar oddiy baggaralarnikiga qaraganda biroz osonroq kechadi, xolos.

Ammo pathon yer egalari bilan pathon bo‘lmagan mehnatkashlar o‘rtasidagi an’anaviy ijtimoiy chegarani saqlab qolish mumkin bo‘lmaydi, agar pathon bo‘lmaganlar ham yer egasiga aylanib, ilgari ular “quyi” tur deb qaralgan pathonlardan hurmat kutish o‘rniga ochiqchasiga o‘zini teng yoki ustun tutadigan bo‘lsa.

Ozchiliklar, past tabaqadagi guruhlar va chekka ijtimoiy tashkilot xususiyatlari

Ba’zi ijtimoiy tizimlarda etnik guruhlar bir hududda birga yashaydi, lekin jamiyatning asosiy tuzilmalari etnik o‘zaro munosabatlarga asoslanmagan bo‘ladi. Bunday holatlar odatda “ozchiliklar mavjud bo‘lgan jamiyatlar” deb ataladi va bunday vaziyatlarni tahlil qilish — etnik guruhlar o‘rtasidagi munosabatlarning alohida bir ko‘rinishini o‘rganishni talab qiladi.

Menimcha, bunday holatlar ko‘pchilik hollarda tashqi tarixiy voqealarning natijasi sifatida shakllangan. Ya’ni, bu yerda madaniy farqlar mahalliy ijtimoiy tizim ichidan o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmagan, balki allaqachon mavjud bo‘lgan madaniy tafovutlar mavjud bo‘lgan ijtimoiy tizimga “olib kelingan” va u yerda hayotga turli shakllarda moslashtirilgan.

Ozchiliklar mavqeining eng keskin shakli — ya’ni ularning ba’zi, lekin hamma belgilarini aks ettiruvchi ko‘rinishi — bu jamiyatda “past tabaqadagi guruhlar” (pariyalar) deb ataluvchi toifalardir. Bu guruhlar asosiy jamiyat tomonidan faol ravishda rad etilgan bo‘ladi, chunki ularning xatti-harakatlari yoki belgilarini ko‘pchilik ijtimoiy jihatdan qat’iyan qoralaydi — garchi ular ba’zi amaliy jihatdan foydali funksiyalarni bajarayotgan bo‘lsa ham.

Yevropa tarixidagi ba’zi pariya guruhlari bunga yaqqol misol bo‘ladi: qatl qiluvchilar, ot so‘yuvchilar va teri sotuvchilar, go‘ng yig‘uvchilar, lo‘lilar va boshqalar — bular jamiyatning asosiy tabu (taqiqlarini) buzganlar sifatida katta jamiyat tomonidan chetga surilgan.

Ularning etnik o‘zligi ijtimoiy holatlarni shunday tarzda belgilab qo‘ygan-ki, ular asosiy aholining vakillari bilan ijtimoiy muloqot qilish imkoniyatiga deyarli ega bo‘lmagan. Shu bilan birga, bu etnik maqom ularning boshqa “normal” ijtimoiy rollarga kirishini ham imkonsiz qilgan. Ya’ni ular har qanday ijtimoiy vaziyatda doimiy cheklov ostida qolgan.

Shunga qaramay, bu guruhlar ichki murakkablik nuqtai nazaridan to‘liq shakllangan etnik guruhlar darajasiga yetmagan — faqat madaniy jihatdan begona bo‘lgan lo‘lilar (gypsies) bu yerda mustaqil va to‘laqonli etnik guruh sifatida ajralib turadi.

Pariya guruhlari chegaralari eng kuchli tarzda ularni chetga chiqarayotgan asosiy jamiyat tomonidan nazorat qilinadi. Bunday guruhlar ko‘pincha o‘z o‘zligini tanitish uchun juda aniq va ko‘zga tashlanadigan tashqi belgilar (diakritikalar)dan foydalanishga majbur bo‘lishadi. Garchi bu belgilar ularning ijtimoiy himoyasiz holatini oshkor qilsa-da, ba’zan bu “ortiqcha tanilish” pariya shaxsining raqobatbardoshligini oshirishga ham xizmat qilishi mumkin — chunki bu holat ularning tirikchiligi uchun zarur bo‘ladi.

Agar pariyalar asosiy jamiyatga qo‘shilishga urinadigan bo‘lsa, odatda ular mezbon jamiyat madaniyatini yaxshi bilishadi. Shu sababli, asosiy muammo — bu nogironlik yoki nuqson belgilaridan (ya’ni stigmalardan) xalos bo‘lish va pariya jamoasidan o‘zini uzoqlashtirib, boshqa bir kelib chiqishni “soxtalashtirish” masalasiga aylanadi.

Ko‘plab ozchilik guruhlari holatlarida asosiy jamiyat tomonidan faol rad etilish holatining izlari mavjud bo‘ladi. Biroq har qanday ozchilik holatining umumiy xususiyati — bu faoliyat va o‘zaro munosabatlarning qanday tashkil etilganida namoyon bo‘ladi. Umumiy ijtimoiy tizimda barcha faoliyat sohalari ko‘pchilik guruh vakillari uchun ochiq maqomlar (statuslar) asosida tashkil etilgan bo‘ladi, ozchilik guruhining maqom tizimi esa faqat o‘sha guruh ichidagi munosabatlar uchun va ayrim faoliyat sohalarida ahamiyatli bo‘ladi, lekin u boshqa sohalarda — hatto o‘sha ozchilik madaniyatida qadrlanadigan sohalarda ham — harakat qilishga asos bo‘la olmaydi.

Natijada, qadriyatlar bilan tashkiliy imkoniyatlar o‘rtasida muvofiqlik yo‘q: ya’ni ozchilik madaniyatida qadrlanadigan maqsadlar, aynan o‘sha madaniyat tomonidan tashkil etilgan sohalarda emas, balki tashqarida joylashgan. Bunday tizimlarda bir nechta etnik guruhlar mavjud bo‘lsa-da, ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar etnik o‘zliklarning bir-birini to‘ldirishi (komplementarligi) asosida yuzaga kelmaydi. Aksincha, bu aloqalar faqat ko‘pchilik guruhga mansub tizim va maqomlar doirasida yuz beradi. Bunday holatlarda ozchilik vakili o‘z maqomini asos sifatida ishlata olmaydi; ba’zida hatto bu maqom unga mavjud maqomlarga kirish yo‘lida to‘siq bo‘lib xizmat qiladi.

Eidheimning maqolasi bunday holatni aniq tahlil qiladi — u Norvegiyada yashovchi qirg‘oq lappslari (Coast Lapps) misolida bu holat qanday ishlashini ko‘rsatadi.

Ammo bu holatga boshqacha yondashadigan bo‘lsak, shuni aytish mumkinki: bunday ko‘p-etnik tizimda turli etnik guruhlarning farqlanuvchi madaniy xususiyatlari, aynan ular o‘zaro tutashmaydigan (ya’ni umumiy ijtimoiy tizimda joy topmagan) hayot sohalarida joylashgan bo‘ladi. Ozchilik guruh uchun bunday sohalar xuddi bir “orqa sahna” (yashirin maydon) kabi xizmat qiladi — bu yerda ustun jamiyat madaniyati nuqtai nazaridan “noto‘g‘ri” yoki “uyatsiz” deb hisoblanadigan belgilar yashirin ravishda muloqot va o‘zaro almashuv ob’yektiga aylanadi.

Bugungi kunda Norvegiyadagi  lappslar ozchilik maqomida bo‘lib turishining sababi — bu yaqin tarixdagi tashqi o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Ilgari, ularning asosiy ijtimoiy muloqot maydoni — mahalliy kontekst bo‘lgan: bu yerda ikki etnik guruh bir-birining madaniyatini yetarli darajada bilgan va o‘z etnik o‘zliklari asosida qisman simbiotik, ya’ni o‘zaro foydali munosabatda bo‘lgan.

Ammo Norvegiya jamiyatining shimoliy chekka hududlarini markaziy tizimga kiritishi natijasida bu muvozanat o‘zgardi. Madaniy o‘zgarishlar sur’ati keskin ortdi, va shimoliy norveglar hayoti tobora ko‘proq umumiy ijtimoiy tizim doirasida tashkil etila boshladi. Bu tizim yaqin vaqtgacha hech qanday shaklda etnik o‘zlikni inobatga olmagan. Hatto bundan o‘n yil avvalgacha ham Norvegiyaning bu tizimida “lapps” sifatida qatnashish uchun hech qanday ijtimoiy makon mavjud emas edi.

Norvegiya fuqarosi sifatida, lappslar albatta, rasmiy jihatdan tizimda ishtirok etishga haqli edilar. Ammo bu ishtirok ikki yoqlama cheklov bilan bog‘liq bo‘lgan: bir tomondan — geografik chekka hududda yashash, ikkinchi tomondan esa — norveg tili va madaniyatini yetarli darajada bilmaslik.

Norvegiyaning boshqa joylarida, masalan Finnmark mintaqasining ichki hududlarida, bu holat etnik plyuralizm g‘oyasiga asoslangan siyosiy dasturni ilgari surayotgan lapps faollar uchun imkon yaratgan (qarang: Eidheim 1967). Ammo Eidheim tahlil qilgan qirg‘oq lappslari orasida bu harakat ijobiy qabul qilinmagan.

Bu yerda yashovchi lappslar uchun esa vaziyat boshqacha: ular ishtirok etayotgan sohalarda lappsga xos maqomlar va normalar tobora ahamiyatini yo‘qotmoqda (qarang: Eidheim 1966). Shu bilan birga, ular keng ijtimoiy tizimda yetarlicha muvaffaqiyat ko‘rsata olmasligi turli darajadagi ruhiy bosim va o‘zlik inqirozini keltirib chiqarmoqda.

Madaniy aloqa va o‘zgarish

Bugungi kunda bu jarayon butun dunyo bo‘ylab keng tarqalgan — sanoatlashgan jamiyatlarning mahsulotlari va institutlariga qaramlik global miqyosda ortib bormoqda. Bunda eng muhim narsa shuki: etnik guruhlar o‘rtasidagi madaniy farqlarning keskin kamayishi — bu har doim ham ularning etnik o‘zligining ijtimoiy ahamiyati pasayishi yoki etnik chegaralarni saqlab turuvchi jarayonlarning yo‘qolishi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq emas. Ya’ni, madaniyatlar o‘xshashlashishi — doimo ijtimoiy tuzilmalarda etnik o‘zliklar ahamiyatsiz bo‘lib qoladi, degani emas. Bu fikr kitobdagi ko‘plab misollar orqali yaqqol tasdiqlanadi.

Biz madaniy o‘zgarish va etnik o‘zlik o‘rtasidagi bog‘liqlikni eng yaxshi tarzda qanday tahlil qilishimiz mumkin? Buning uchun, eng avvalo, o‘zgarishning tashabbuskorlariga e’tibor qaratish kerak: ya’ni ular uchun qanday strategiyalar ochiq va jozibador, va bu tanlovlarning ijtimoiy tashkilotga qanday ta’siri bo‘ladi?

Bu yerda tashabbuskorlar odatda etnosentrik tarzda "yangi elita" deb ataladigan shaxslardir — ya’ni sanoatlashtirilmagan yoki kam rivojlangan guruhlarda yashab, sanoatlashgan jamiyatlarning mahsulotlari va institutlariga ko‘proq aloqador va bog‘liq bo‘lgan kishilar.

Ular yangi qadriyat shakllarini qo‘lga kiritish maqsadida kengroq ijtimoiy tizimlarga qo‘shilish yo‘lida uchta asosiy strategiyani tanlashi mumkin:

1.     To‘liq qo‘shilish va assimilyatsiya: ular sanoatlashgan jamiyatga to‘liq kirib borishga va ularning madaniyatiga qo‘shilish orqali individual yutuqqa erishishga harakat qiladilar.

2.     Ozchilik sifatida yashash: ular ozchilik maqomini qabul qiladi, barcha madaniy farqlarni tashqi jamiyat bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri tutashmaydigan (non-artikulatsiyali) sohalarga cheklab qo‘yadi va qolgan barcha faoliyat sohalarida ustun jamiyat tizimida qatnashishga harakat qiladi.

3.     Etnik o‘zlikni ta’kidlash: ular o‘z etnik o‘zligini faol ravishda targ‘ib qiladi va undan yangi ijtimoiy imkoniyatlarni yaratishda, ilgari ularning jamiyatida mavjud bo‘lmagan yoki yaxshi rivojlanmagan sohalarni tashkil etishda foydalanadi.

Agar madaniy yangilik kirituvchilar birinchi strategiyada muvaffaqiyat qozonsa, bu guruh o‘z ichki taraqqiyot va farqlilik manbaidan mahrum bo‘ladi va katta ijtimoiy tizimda past mavqega ega, madaniy jihatdan konservativ va faoliyati cheklangan etnik guruhga aylanishi mumkin. Agar ikkinchi strategiya keng qabul qilinsa, u aniq ko‘rinadigan polietnik ikkiyuzlamachilikni shakllanishiga to‘sqinlik qiladi. Ammo sanoat jamiyatining murakkabligi va faoliyat sohalarining xilma-xilligi tufayli, bu yo‘l uzoq muddatda ozchilik guruhning assimilyatsiyalashuviga olib kelishi ehtimoldan xoli emas. Uchinchi strategiya esa hozirgi kunda biz guvoh bo‘layotgan turli qiziqarli harakatlarni — nativistik harakatlardan tortib yangi davlatlarning shakllanishigacha — yuzaga keltiradi.

Qaysi asosiy strategiya tanlanishi, u qanday aniq shaklga kirishi va qanday natijalarga olib kelishi — bu o‘zgaruvchilarni men hozir to‘liq ko‘rib chiqishga imkonim yo‘q. Bunday omillar tizimdagi etnik guruhlar sonidan tortib, ekologik muhit xususiyatlari va ishtirokchi madaniyatlarning nozik jihatlarigacha bo‘lgan keng doirani qamrab oladi. Bu masalalar ushbu kitobdagi keyingi maqolalarning deyarli barchasida aniq misollar orqali ko‘rsatilgan. Shunga qaramay, bugungi vaziyatda bu strategiyalar qanday qilib yangi faoliyat sohalarida tashkiliy jihatdan ahamiyat kasb etayotganini ko‘rsatish qiziqarli bo‘lishi mumkin.

Birinchidan, yangilik kirituvchilar (innovatorlar) an’anaviy ijtimoiy tuzilma tomonidan taklif etilgan turli darajadagi o‘zliklardan birini ajratib ko‘rsatishni tanlashlari mumkin. Qabila, kasta, til guruhiga mansublik, mintaqa yoki davlat — bularning har biri guruh identifikatsiyasi uchun asos bo‘lishi mumkin bo‘lgan etnik o‘zlik darajalaridir. Qaysi biri asosiy etnik o‘zlik sifatida tanlanishi esa, boshqalarni ushbu o‘zlikni qabul qilishga qanday darajada jalb qilish mumkinligiga va real siyosiy-taktik holatlarga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, ko‘plab Afrika hududlarida qabilachilik (tribalism) keng ommani safarbar qilish qudratiga ega bo‘lishi mumkin, ammo bu yo‘l bilan tuzilgan guruhlar hatto oddiy davlat tuzilmalarining ham bosimi va nazoratiga bardosh bera olmayotganini ko‘rish mumkin.

Ikkinchidan, etnik guruhlarning qanday tashkil topishi va ular qanday etniklararo aloqalarni maqsad qilishi har xil bo‘ladi. Hozirgi davrda bu shakllar ko‘proq siyosiy xarakterda bo‘lsa-da, bu ularning etnik tabiatini yo‘qqa chiqarmaydi. Bunday siyosiy harakatlar — madaniy tafovutlarni ijtimoiy va siyosiy tashkilotlar doirasida muhim va faol omilga aylantirishning yangi shakllaridir (qarang: Kleivan 1967), va shu bilan birga ikkiyoqlama (dixotomik) etnik guruhlarni yangi tarzda tutashtirish yo‘llarini ham ko‘rsatadi.

Etnik asosga ega bosim guruhlari, siyosiy partiyalar va mustaqil davlatga erishish haqidagi qarashlarning ko‘payishi, shuningdek, siyosatdan pastroq darajadagi turli taraqqiyot assotsiatsiyalarining (Sommerfelt 1967) ko‘pligi bu yangi shakllarning naqadar muhimligini ko‘rsatadi. Ayrim joylarda esa, diniy harakatlar yoki missionerlar keltirgan sektalar orqali guruhlar yangi yo‘llar bilan ajratiladi va tutashtiriladi.

Qiziq tomoni shundaki, madaniy aloqa va to‘qnashuvlarda iqtisodiy faoliyat eng muhim omillardan biri bo‘lishiga qaramay, bugungi yangi etnik harakatlar bu soha bilan deyarli shug‘ullanmaydi. Buning istisnosi — ayrim yangi davlatlar tomonidan qabul qilingan davlat sotsializmi shakllaridir.

Aksincha, an’anaviy murakkab polietnik tizimlar ko‘pincha iqtisodiy sohada yuzaga kelgan farqlanishlarga asoslangan bo‘lgan: masalan, Osiyo va Markaziy Amerikada kasbga ko‘ra bo‘linish va bozor maydonlarida aloqadorlik orqali, yoki Janubiy Osiyoda eng mukammal tarzda — qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi orqali.

Bugungi kunda bir-biri bilan raqobat qilayotgan etnik guruhlar orasida ta’lim darajasiga ko‘ra farqlanish holatlari tobora ko‘proq kuzatilmoqda. Ular bu yo‘l orqali ta’lim muassasalarini nazorat qilishga yoki monopollashtirishga intilmoqda (Sommerfelt 1967). Biroq bu urinishlar ko‘proq kasbiy farqlanishni emas, balki byurokratik malaka bilan siyosiy ko‘tarilish imkoniyatlari orasidagi ochiq bog‘liqlikni hisobga oladi.

Shunday faraz qilish mumkin-ki, iqtisodiy tirikchilikka doimiy bog‘liq bo‘lgan va ko‘nikmalar bo‘yicha murakkab farqlanishlarni o‘z ichiga olgan tutashuv — kuch yoki siyosiy buyrug‘u asosida yuzaga keladigan, bekor qilinishi mumkin bo‘lgan siyosiy ittifoqlarga qaraganda, ancha barqaror va mustahkam bo‘ladi. Demak, bugungi yangi polietnik tizimlar ehtimol, tarixiy shakllar bilan solishtirganda, mohiyatan ko‘proq beqaror va notinchdir.

Agar siyosiy guruhlar o‘z qarshiliklarini etnik mezonlar asosida ifoda etsalar, bu holda madaniy o‘zgarishlarning yo‘nalishi ham bevosita ta’sir ostida qoladi. Siyosiy qarama-qarshilik faqat guruhlarni o‘zaro o‘xshash qilish orqali amalga oshirilishi mumkin — chunki ular faqat o‘xshash bo‘lgan taqdirdagina bir-biri bilan taqqoslana oladi. Bu esa siyosiy ahamiyatga ega bo‘lgan har bir yangi faoliyat sohasiga ham ta’sir qiladi. Natijada, qarama-qarshi tomonlar tuzilma jihatidan tobora o‘xshash bo‘lib boradi, va faqat bir nechta aniq tashqi belgilar (diakritikalar) orqali farqlanadi. Demak, etnik guruhlar siyosiy qarama-qarshilik shaklida tashkil etilgan hollarda, bu qarshilik jarayoni ularning madaniy tafovutlarini kamaytirishga olib keladi.

Aynan shu sababli, siyosiy yangilik kirituvchilarning faoliyatining katta qismi madaniy ifodalarni (idiomalarni) rasmiylashtirishga qaratilgan bo‘ladi: ya’ni o‘zlikni bildiruvchi belgilarni tanlash, ularning qadriyat sifatida e’tirof etilishini ta’minlash hamda boshqa tafovutlarni inkor qilish yoki muhim emas deb hisoblash. Yangi madaniy shakllar mahalliy etnik o‘zlik bilan mos keladimi-yo‘qmi degan masala ko‘pincha keskin tortishuvlarga sabab bo‘ladi. Biroq yuqorida keltirilgan sabablarga ko‘ra, odatda sinkretizm (ya’ni eski va yangi unsurlar aralashmasi) foydasiga hal etiladi.

Shu bilan birga, ayrim an’anaviy madaniy xususiyatlarni qayta tiklash va etnik o‘zlikni ifodalovchi belgilarni go‘zal va tarixiy meros sifatida ko‘rsatish orqali ularni asoslashga va ulug‘lashga ham katta e’tibor qaratiladi. Qaysi diakritik belgilar (ya’ni tashqi, ajratuvchi madaniy xususiyatlar) tanlanadi, qanday chegaralar belgilanadi va qaysi qadriyatlar asos qilib olinadi — bularning o‘zaro bog‘liqligi o‘ta qiziqarli tadqiqot sohasi hisoblanadi.

Bu borada bir qator omillar muhim rol o‘ynaydi: tanlangan ifodalar (idiomalar) turli guruhlar uchun turlicha mos keladi. Ular siyosiy yangilik kirituvchilar uchun tarafdorlar safini kengaytirish vositasi sifatida yoki boshqa guruhlar bilan to‘qnashuvda strategik tayanch sifatida turlicha samaradorlikka ega. Bundan tashqari, bu belgilar guruh ichidagi va guruhlar o‘rtasidagi ta’sir va ijtimoiy maqomlar taqsimotiga ham ta’sir qiladi: ba’zi ijtimoiy nuqsonlar bostiriladi, boshqalari esa qasddan ko‘tarib ko‘rsatiladi. Demak, siyosiy harakatning mafkuraviy asoslari bilan tanlangan madaniy belgilar o‘rtasida oddiy, bevosita bog‘liqlik yo‘q. Ammo ular har ikkisi ham etnik chegaralarni saqlash va keyingi o‘zgarishlarning yo‘nalishini belgilashda muhim rol o‘ynaydi.

Etnik munosabatlar muhitidagi tafovutlar

Bugungi kunda polietnik tashkilotlarning zamonaviy shakllari byurokratik boshqaruv, rivojlangan kommunikatsiya vositalari va tez sur’atda shaharlashayotgan dunyo sharoitida yuzaga kelmoqda. Aniqki, sharoit butunlay boshqacha bo‘lsa, etnik chegaralarni belgilash va ularni saqlab qolishda muhim bo‘lgan omillar ham butunlay boshqacha bo‘lar edi. Biz zamonaviy va cheklangan ma’lumotlarga asoslanganimiz uchun, etnik jarayonlar haqida umumiy xulosalar chiqarishda qiyinchiliklarga duch kelamiz — chunki biz tahlil qilayotgan holatlarda mavjud bo‘lmagan, ammo aslida muhim bo‘lgan omillar e’tibordan chetda qolib ketishi mumkin.

Shuni inkor qilib bo‘lmaydi: ko‘plab nufuzli etnografik tadqiqotlar mustamlaka davrining nisbatan tinch va tashqi kuchlar tomonidan boshqariladigan sharoitida olib borilgan bo‘lib, ko‘plab ijtimoiy antropologlar bu vaziyatni go‘yoki har qanday joy va davr uchun xos holat deb hisoblagan. Bu esa nafaqat mustamlakachilikdan oldingi tizimlarni, balki zamonaviy va endi shakllanayotgan tuzilmalarni tushunishda ham ma’lum darajada noto‘g‘ri talqinlarga olib kelgan bo‘lishi mumkin. Bu to‘plamdagi maqolalar geografik jihatdan juda turli mintaqalarni qamrab olsa-da, bu o‘zi bilan har qanday og‘ishlarni bartaraf etadi, deb bo‘lmaydi. Shu sababli, bu muammo ochiq va bevosita tarzda tan olinishi va tahlil qilinishi lozim.

Mustamlakachilik tuzumlarga xos jihatlardan biri — boshqaruv va uning qoidalari mahalliy ijtimoiy hayotdan butunlay ajralgan holda yuritilishidir. Bunday tizimda har bir shaxs o‘zining bevosita ijtimoiy aloqalari va institutlaridan qat’i nazar, katta aholi guruhlari va hududlar bo‘ylab yagona tarzda himoya huquqlariga ega bo‘ladi. Bu holat esa har xil etnik guruhlarga mansub odamlar o‘rtasida yaqin yashash va o‘zaro aloqada bo‘lish imkonini yaratadi — hatto ular o‘rtasida umumiy tushunchalar mavjud bo‘lmasa ham. Ya’ni, bunday tizim etniklararo munosabatlarga odatda to‘sqinlik qiluvchi omillardan birini yo‘qqa chiqaradi.

Natijada, bunday sharoitda o‘zaro munosabatlar rivojlanishi va kengayishi mumkin — faqat boshqa omillar tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri cheklangan sohalar dagina aloqalar yuzaga kelmaydi va ular aloqa yo‘q (ya’ni non-artikulatsiyalangan) sohalar sifatida qoladi. Shu sababli, bunday sharoitda etnik chegara va tafovutlar — bu ijtimoiy munosabatlarning turlicha va bir-birini to‘ldiruvchi qadriyatlar asosida tashkil topgan ijobiy shakli hisoblanadi. Vaqt o‘tishi bilan esa madaniy tafovutlar asta-sekin kamayib boradi va faqat zarur bo‘lgan minimal darajagacha qisqaradi.

Biroq aksariyat siyosiy tuzumlardagi holat boshqacharoq: xavfsizlik darajasi pastroq bo‘lgan joylarda, odamlar o‘z asosiy hamjamiyatidan tashqarida ixtiyoriylik va zo‘ravonlik xavfi ostida yashaganlarida, aynan mana shu beqarorlikning o‘zi etniklararo aloqalarga to‘siq bo‘lib xizmat qiladi. Bunday sharoitda, turli etnik guruhlar a’zolari o‘rtasida manfaatlar o‘zaro to‘ldiruvchi bo‘lishiga qaramay, ularning ko‘plab aloqalari umuman shakllanmasligi mumkin. Bu aloqalar ishonch yetishmasligi yoki bitimlarni yakunlash uchun zarur sharoitlar mavjud emasligi sababli to‘siladi.

Bundan tashqari, bunday jamoalarda ichki ijtimoiy bosim ham mavjud bo‘lib, bu bosim jamiyat ichidagi tashqi konformizmni kuchaytiradi va turli guruhlar o‘rtasidagi madaniy tafovutlarni yanada keskinlashtiradi. Agar biror odam o‘z xavfsizligi uchun o‘z hamjamiyatining ixtiyoriy va samimiy yordami va qo‘llab-quvvatlashiga bog‘liq bo‘lsa, u holda bu hamjamiyatga mansubligini aniq ifoda etishi va doimiy ravishda tasdiqlab turishi zarur bo‘ladi. Har qanday standartdan og‘ish esa etnik o‘zlikning zaiflashuvi sifatida talqin qilinadi va shu orqali xavfsizlikka asos bo‘luvchi poydevor ham zaiflashadi. Bunday vaziyatlarda esa, tarixan tasodifan shakllangan madaniy farqlar hech qanday ijobiy ijtimoiy tuzilmasiz ham davom etib ketaveradi. Natijada, biz kuzatayotgan madaniy tafovutlarning aksariyati etnik tashkilotlar uchun aslida unchalik muhim bo‘lmagan, yuzaki belgilar bo‘lishi mumkin.

Demak, etnik birliklarning o‘zini saqlab qolish jarayonlariga mintaqaviy xavfsizlik darajasi albatta ta’sir qiladi, lekin ularni tubdan o‘zgartirib yubormaydi. Bu holat ushbu to‘plamda tahlil qilingan misollar orqali ham yaqqol ko‘rinadi — bu misollar mustamlakachilikdan tortib politsentrik va hatto nisbatan anarxik tizimlargacha bo‘lgan holatlarni qamrab oladi.

Biroq, shuni tan olish muhimki, xavfsizlik kabi fon (foniy) omil vaqt o‘tishi bilan juda tez o‘zgarishi mumkin. Bu esa uzoq muddatli jarayonlar haqida xulosa qilishda jiddiy muammolar tug‘diradi. Masalan, Furlar misolida biz tashqi kuchlar tomonidan saqlanayotgan tinchlik va juda kam siyosiy faollik sharoitida etnik guruhlar o‘rtasidagi munosabatlar va o‘zgarishlar tezligi haqida tasavvur hosil qila olamiz. Biroq so‘nggi bir necha avlod davomida bu hududda holat ancha o‘zgarib turgan: bir paytlar Fur sultonligi davrida Furlar va Baggara o‘rtasida kuchli qarama-qarshilik bo‘lgan, boshqa paytlarda esa, ayniqsa turk va Mahdiylar davrida, deyarli to‘liq anarxiya hukm surgan. Bunday tarixiy o‘zgarishlar nomadlashuv (ko‘chmanchilikka o‘tish) va assimilyatsiya jarayonlariga qanday ta’sir qilganini, hamda ularning uzoq muddatli sur’atlari va tendensiyalarini aniq baholash esa nihoyatda qiyin.

Etnik guruhlar va madaniy evolyutsiya

Bu yerda taqdim etilgan yondashuv va tahlil madaniy evolyutsiya mavzusiga ham bevosita taalluqlidir. Shubhasiz, insoniyat tarixi — bu yangi shakllar rivojlanishining hikoyasidir — bu shakllar madaniyatlarda ham, jamiyatlarda ham yuz beradi. Antropologiya uchun asosiy savol shuki: bu tarix qanday tasvirlanishi kerak va o‘zgarish yo‘llarida umumiy qonuniyatlarni ochib berishga qodir qanday tahlil usullari mavjud?

Biologiya sohasidagi qat’iy evolyutsion tahlillar filogenetik (nasl-nasabga oid) chiziqlarni qurishga asoslanadi. Bu yondashuv chegaralari va bu chegaralarni saqlab turuvchi mexanizmlari aniq tasvirlab berilishi mumkin bo‘lgan birliklar mavjudligini nazarda tutadi — ya’ni, uzluksizlikni ko‘rsatish mumkin bo‘lgan birliklar.

Aniq qilib aytganda, filogenetik chiziqlar ma’nolidir, chunki ularni biologik jihatdan chegaralab turuvchi to‘siqlar (masalan, genetik material almashinuvi yo‘qligi) mavjud. Shu sababli, biologiyada “reproduktiv izolyat” — ya’ni nasl qoldiruvchi alohida birlik — asosiy birlik deb olinadi va bu birlik tur morfologiyasidagi o‘zgarishlarga qaramay o‘z o‘zligini (identifikatsiyasini) saqlab kelgan deb hisoblanadi.

Men etnik birliklar orasida ham chegaralar saqlanishini ta’kidladim, va shu sababli bunday birliklarning davomiyligi va barqarorligini aniqlash mumkinligini ko‘rsatdim. Ushbu esse to‘plamlari har bir holatda etnik chegaralar cheklangan madaniy xususiyatlar majmuasi orqali saqlanishini ko‘rsatishga urinadi. Birlikning saqlanib qolishi aynan mana shu madaniy tafovutlarning davomiyligiga bog‘liq bo‘ladi, uzluksizlik esa — ya’ni birlikning davom etishi — ushbu chegarani belgilovchi madaniy tafovutlarning o‘zgarishi natijasida birlikning o‘zgarib borishini aniqlash orqali tushuntiriladi.

Biroq, har qanday davrda biror inson populyatsiyasiga tegishli bo‘lgan madaniy unsurlarning aksariyati bu etnik chegaralar bilan cheklanmaydi; ular o‘zgarishi, o‘rganilishi va bu etnik guruh chegaralarini saqlashga bevosita aloqasiz ravishda o‘zgarishi mumkin. Shunday ekan, agar kimdir bir etnik guruh tarixini vaqt davomida kuzatsa, u ayni vaqtda, ayni ma’noda bu guruhning “madaniyati” tarixini ham kuzatayotgan bo‘lmaydi. Chunki hozirgi paytdagi etnik guruh madaniyatining elementlari ilgari bu guruhga xos bo‘lgan madaniyat to‘plamidan bevosita kelib chiqmagan bo‘lishi mumkin. Buning o‘rniga, guruh o‘zi belgilagan chegaralari (ya’ni a’zolik mezonlari) orqali tashkiliy jihatdan uzluksiz mavjud bo‘lib kelmoqda — bu chegaralar o‘zgarishlarga qaramay, guruhning davomiy birligiga ishora qiladi.

Madaniyatlarning chegaralarini aniq belgilay olmasdan turib, biologik evolyutsiyaning qat’iy talqini doirasida filogenetik chiziqlarni qurish imkonsiz bo‘ladi. Ammo bu yerda ilgari surilgan tahlil asosida, bunday yondashuvni etnik guruhlar uchun qo‘llash mumkin, shuningdek, shu orqali madaniyatning tashkilotli (tashkiliy jihatdan bog‘langan) jihatlari uchun ham amal qiladigan filogenetik chiziqlarni aniqlash imkoniyati tug‘iladi.